امام صادق علیه السلام و اتحاد اسلامی

امام صادق (علیه السلام) و اتحاد اسلامی نقش قرآن و اهل بيت عليهم السلام در اتحاد و انسجام اسلامي، نقشي ناشناخته و مبهم نيست. بدون ترديد، “اعتصام به حبل الهي” مهم ترين راهكار پيشگيري از اختلاف و تفرقه در جامعه اسلامي و جامعه بشري است. سوره آل عمران كه بخش مهمّي از موانع اتحاد اسلامي و راهكارهاي آن را برشمرده، در آيه يكصد و سوّم چنين مي فرمايد:

“وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلي شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ”؛(1) ” و همگي به ريسمان الهي چنگ زنيد و پراكنده نشويد و نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد. آن گاه كه دشمن يكديگر بوديد، پس ميان دلهاي شما الفت انداخت و در سايه نعمت او با هم برادر شديد. و بر لب گودالي از آتش بوديد، پس شما را از آن رهانيد. اين گونه خدا آيات خود را براي شما بيان مي كند، باشد كه هدايت يابيد.”
تلاوتِ سوره شريف آل عمران نشان مي دهد كه اين سوره، منشور اتحاد و همبستگي اديان توحيدي و امت بزرگ اسلامي است و پس از “الم”، با شعار معروف توحيد “اللَّه لا اله اِلّا هو الحي القيوم” آغاز مي شود. و از نقش قرآن در اتحاد جامعه اسلامي و اختلاف زدايي سخن مي گويد و در مورد متشابهات قرآن از كساني به نام “راسخان در علم” ياد مي كند، كه آنان تفسير و مصاديق اصيل آيات قرآن را مي دانند و خردمندان سخن آنان را مي پذيرند.
رجوع به قرآن، راهكار اختلاف زدايي در جامعه اسلامي است. امّا اگر در تفسير و تأويل كتاب الهي اختلاف پيش آيد، راهي جز مراجعه به اهل بيت نبوي صلي الله عليه وآله وجود ندارد؛ همانها كه عِدل و شريك و مفسّر آيات الهي هستند.
در همه عالم، قانون اساسي كشورها مرجع حل اختلافاتِ گروهها و جناحهاي گوناگون است و اگر در تفسير قانون اساسي اختلاف پيش آمد، راهكاري براي حل اختلاف پيش بيني كرده اند. قرآن، قانون اساسي و كتاب مواضع مشترك امت اسلامي و مجموعه جهان بيني و ايدئولوژي و آئين نامه مسلماني است و اگر در تفسير آن اختلافي پديد آيد، اهل بيت پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله مصداق دوم “حبل اللَّه” و يادگار ماندگار نبوي براي حل مشكلات امت هستند. بشريت بدون توحيد راهي به سوي فلاح ندارد و امت اسلامي بدون شناخت و اطاعت از آل محمّدصلي الله عليه وآله دين و دنياي خويش را با خطر مواجه مي سازد.
ابو سعيد خدري نقل كرده است كه پيامبر گرامي صلي الله عليه وآله فرمود:
“إِنِّي أَوْشَكَ أَنْ أُدْعَي فَأُجِيبَ فإِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ، كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتي ، كِتَابَ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّي يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا بمَاذَا تُخَلِّفُوني ؛(2)
به راستي نزديك است كه مرا [به سوي دار باقي ] بخوانند پس اجابت كنم. حقا من دو شي ء گران در ميان شما مي گذارم. كتاب خدا و عترتم. كتاب خدا كه ريسماني كشيده بين آسمان و زمين است و خاندانم، كه اهل بيتم هستند.
و همانا خداي ريزبين و آگاه، به من خبر داده كه اين دو از يكدگر جدا نمي شوند، تا در حوض (كوثر) بر من وارد شوند، پس بنگريد كه پس از من چه مي كنيد.”
در برخي روايات تصريح شده كه “نحن الحبل”(3) منظور از حبل اللَّه مائيم.
امام صادق عليه السلام به عنوان بزرگ ترين مفسّر قرآن و يادگار رسالت، در عصر خويش محور برادري و اتحاد و عامل همبستگي امت اسلامي است. بشريت تنها با شناخت انديشه و عمل و اخلاق آن بزرگوار مي تواند راهي به سوي اتحاد جهاني و برادري جوامع بشري بر روي خويش بگشايد.
اگر بپذيريم توحيد، زيربناي فكري اتحاد جامعه بشري است، همه تلاشهاي امام صادق عليه السلام در قلمرو توحيد نظري و عملي و توحيد در ذات و صفات و افعال الهي، اقداماتي زير بنائي در جهت وحدت و همدلي بشريّت محسوب مي شود.
و اگر بپذيريم اعتقاد به عدل الهي، پشتوانه اخلاق و عدالت اجتماعي و عامل اتحاد اسلامي است، همه رهنمودهاي امام صادق عليه السلام در زمينه عدل الهي و روشنگري در قلمرو جبر و تفويض، بخشي از كارنامه صادق آل محمّد در زمينه نشر مباني فكري و رواني اتحاد اسلامي است.
ابو احمد زاهد سمرقندي بدون ذكر واسطه از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه مردي درباره اساس دين از آن بزرگوار پرسيد، حضرت فرمود: “إِنَّ أَسَاسَ الدِّينِ اَلتَّوْحِيدُ وَ الْعَدْلُ؛(4) اساس دين توحيد و عدل است.”
در يك سخن مي توان گفت توحيد، جهان بيني اتحاد اسلامي براي عموم انسانهاست و عدل مولود عقيده به توحيد عملي و پشتوانه ايدئولوژي برادري ديني و عدالت اجتماعي است.

كارنامه اهل بيت عليهم السلام در موضوع اتحاد اسلامي و فراخوان جوامع بشري به همدلي و همفكري و همكاري براساس توحيد و عدل كارنامه اي درخشان و بلند و پر حجم است و بررسي رفتار و گفتار امام صادق عليه السلام در زمينه هاي زير مي تواند، نقش آن امام بزرگوار را در اتحاد مسلمين بيش تر روشن سازد:
1. امام صادق عليه السلام و اصلاح ذات البين؛
2. امام صادق عليه السلام و نشر اخلاق برادري؛
3. امام صادق عليه السلام و حل اختلافات فكري پيروان اهل بيت عليهم السلام
4. امام صادق عليه السلام و ارائه راهكار حل اختلافات حقوقي شيعه؛
5. امام صادق عليه السلام و پاسداري از اصل صداقت و راستي؛
6. امام صادق عليه السلام و تأكيد بر اصل همزيستي و مدارا با اهل سنّت و فرق گوناگون اسلامي؛
7. امام صادق عليه السلام و رعايت امانت در رابطه با عموم انسانها؛
8. امام صادق عليه السلام و تأكيد بر پاسداري از عهد و ميثاق در روابط انسانها، صرف نظر از دين و مذهب و رفتار طرف مقابل؛
9. امام صادق عليه السلام و تأكيد بر صله ارحام و حفاظت از پيوندهاي خويشاوندي؛
10. امام صادق عليه السلام و عدم طرح مسائل اختلاف انگيز، مثل قضا و قدر و خلق قرآن و… ؛
11. امام صادق عليه السلام و تأكيد بر نماز جمعه و جماعت و اعياد اسلامي؛
12. مبارزات فكري، فرهنگي امام صادق عليه السلام با حاميان تفكّر مادّي مثل ابن ابي العوجاء، ابن طالوت، ابن اعمي و عموم؛
13. مبارزات امام صادق عليه السلام با انديشه هاي انحرافي، غلات، اهل رأي و قياس، صوفيان، و جاعلان حديث؛
14. مبارزات امام صادق عليه السلام با نظام فاسد سياسي؛
15. اقدامات فرهنگي امام صادق عليه السلام در برابر اوضاع فاسد اجتماعي؛
16. ساماندهي تشكيل پيروان عترت عليهم السلام در برابر خلافت عباسي؛
17. كنترل انقلابيون تندرو و ناآشنا با شرائط اجتماعي؛
18. گرفتن وجوهات شرعي و حمايت مالي از محرومان جامعه اسلامي؛
19. گسترش فقه ناب اسلامي در برابر فتاوي انحرافي؛
20. امام صادق عليه السلام و نشر فرهنگ قرآن و علوم قرآني.
امام صادق عليه السلام و برخورد هوشيارانه ايشان با نمايندگان و كارگزاران دولت عباسي زمينه “جهاد فرهنگي” بزرگي را فراهم آورد. هر كدام از محورهاي فوق، بخشي از كارنامه امام ششم را نشان مي دهد، كه چگونه امام صادق عليه السلام همچون ديگر پيشوايان پاك اسلام در جهت “عبادت الهي” و “عدالت اجتماعي” و “تحكيم روابط امت اسلامي” و هدايت جامعه بشري گام برداشتند. براي نمونه يك برنامه وحدت آفرين آن پيشواي پاك يادآوري مي شود: مفضّل بن عمر مي گويد: “قال ابو عبداللَّه عليه السلام “إِذَا رَأَيْتَ بَيْنَ اثْنَيْنِ مِنْ شِيعَتِنَا مُنَازَعَةً فَافْتَدِهَا مِنْ مَالِي(5)؛ هرگاه بين دو نفر از شيعيان ما درگيري [مالي ] ديدي، آن را با پرداخت اموال من حل كن.”
صرف وجوهات شرعي در جهت اتحاد و برادري پيروان اهل بيت و حل اختلافات دروني، يكي از برنامه هاي معروف صادق آل محمّدصلي الله عليه وآله است.
آن بزرگوار در زمينه اخلاق وحدت آفرين رهنمودهايي عميق ارائه داده و “زير بناي رواني” و “راهكار مهرورزي” را روشن كرده است. از جمله مي فرمايد: “ثَلَاثَةٌ تُورِثُ الْمَحَبَّةَ الدِّينُ وَ التَّوَاضُعُ وَ الْبَذْلُ؛(6) سه چيز است كه دوستي و محبت پديد مي آورد. دينداري، فروتني و بخشندگي.

اين رهنمود امام امروز هم مي تواند منشور اتحاد و برادري تلقّي گردد و مايه مهرباني و مهرورزي در سراسر دنيا و تاريخ بشر باشد.
امام صادق عليه السلام نه زمينه قيام مسلحانه و كنترل نظامي دنياي اسلام را فراهم مي ديد و نه سازش با حكّام ستمگر و دنياگراي بلاد اسلامي را مشروع مي دانست؛ از اين رو “جهاد فرهنگي” و ساختن نيروهاي لازم براي گسترش فرهنگ قرآن و عترت عليهم السلام را اولويت بخشيد و با ايجاد تشكّلي قوي از هواداران عترت و هدايت افكار عموي در جهت اهداف نبوي صلي الله عليه وآله گام برداشت. و ذخيره اي عظيم براي همه عصرها و نسلها باقي گذاشت.
و سرانجام در 25 شوال 148 ه . به ملكوت الهي پر كشيد. سلام بر او روزي كه تولد يافت و روزي كه بذر توحيد و عدالت و اتحاد اسلامي را در قلبها افشاند و روزي كه به آستان قدس ربوبي پرواز كرد.

پی نوشت :

1) آل عمران/103
2) معاني الأخبار، چاپ جامعه مدرسين، ص 90.
3) الامالي، شيخ طوسي، ج 1، ص 278.
4) بحارالأنوار، ج 4، ص 264.
5) الكافي، ج 2، ص 209.
6) بحارالأنوار، ج 75، ص 229.