تبلیغ بین الملل در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

پیامبر اکرم(ص) روابط گسترده ای را از سال ششم هجری قمری با جوامع، ملّت ها و دولت ها برقرار کرد که آثار عمده آن بعد از وفات آن حضرت در دوران خلفا به ظهور پیوست. نامه های آن حضرت به سران دیگر کشورها و انعقاد قراردادهای متعدّد با اقوام و قبایل مستقلّ عرب، پیمان صلح دائمی با نصارای نجران، از دلایل اهتمام آن حضرت به برقراری روابط صلح جویانه با دیگر ملّت ها بود که به عنوان یکی از ابتکارهای ارزنده آن حضرت، در زمینه روابط بین المللی،قالبی نو در تاریخ مطرح می شود.

یکی از ابعاد سیره پیامبر(ص)، در روابط خارجی و راز و رمز موفّقیت ایشان بوده؛ به ویژه آنکه آن حضرت با وجود فشارها و مشکلات طاقت فرسا موفّق گردید، در مدّت کوتاهی اسلام را به بیرون از مرزهای جزیرالعرب توسعه دهد. به این ترتیب اندام بزرگ تمدّن های عظیم به لرزه درآمد و اتّکال به اصل دعوت، نفی سبیل و عزّت اسلامی و صلح و هم زیستی مسالمت آمیز در التزام به قراردادها و احترام به پیمان ها، مبنای رفتاری تاریخی را رقم زدند. نظام حقوقی اسلام و اجرای مقرّرات بشر دوستانه در زبان و کردار آن حضرت، به خوبی و در نهایت درایت و تدبیر شایسته پیاده شد و بعد از هزار و چهارصد و اندی از ظهور اسلام، به جرئت می توان گفت: رفتار و سیره پیامبر اکرم(ص) یک خطّ مشی با اصالت و پرمحتوا را در روابط بین المللی حکومت اسلامی قوام بخشیده است.

1. زمینه های آغاز ایجاد ارتباط با ملل دیگر

از آنجا که تدوین سیاست های خارجی هر دولت بر گرفته و برانگیخته از سیاست و اوضاع اقتصادی داخلی آن کشور است و اگر دولتی از جهت اوضاع داخلی در آرامش و امنیت نباشد، سیاست های خارجی و نظام بین المللی برای او چندان اهمّیتی ندارد، زمینه لازم برای ایجاد ارتباط خارجی نیز در سال ششم هجرت برای پیامبر(ص) فراهم شد. بعد از مدّت ها درگیری های نظامی داخلی که یهودیان علل ایجاد آن بودند و با سرکوبی آنان به پایان رسید و بسیاری از آنان به خارج از مدینه رفتند، درگیری های خارجی نیز با کفّار قریش و هم پیمانان آنان از قبایل مختلف عرب با انعقاد صلح حدیبیّه که در قرآن از آن تعبیر به فتح قریب شده است، پایان یافت. در نتیجه مدینه دارای آرامشی نسبی شد و پیامبر(ص) فرصت یافت تا به بخشی دیگر از مأموریت الهی که همانا دعوت جهانیان به سوی یکتاپرستی و دین اسلام بود، جامه عمل بپوشاند.

2. نگاهی به نظام بین المللی در دوره ظهور اسلام

نظام بین المللی1 در آن برهه زمانی از امپراتوری «روم شرقی» و امپراتوری «ایران» و نیز دولت های کوچکی که تابع یکی از این دو قطب بودند، ترکیب یافته بود. دولت «یمن»، «حیره» و حکومت «بحرین» تابع امپراتوری «ایران» و دولت ساسانی و دولت های غسّان و «حبشه» و «مصر»، تابع امپراتوری «روم» بودند که این دو امپراتوری بزرگ همواره در تقابل و رویارویی با هم بوده و با رسمیت یافتن دین مسیحیت در روم شرقی (بیزانس)، درگیری های دو کشور رنگ و بوی مذهبی نیز به خود گرفته بود؛ به گونه ای که روم با این انگیزه، خود را قیم هر سرزمینی می دانست که در آن مسیحیت رواج یافته و همواره بر سر این مسئله میان ایران و روم درگیری های فراوانی رخ می داد. بلادرنگ دول حیره و غسّان، فراروی جهان اسلام و جزیر＼ العرب باب گشایش روابط اسلام با این دو امپراتوری را فراهم می نماید. در این دوران آیین زرتشتی در ایران دین رسمی بود و مخالفان (از مزدکیان) به سختی مورد تعقیب و آزار قرار می گرفتند.

3. اصول سیره پیامبر(ص) در روابط خارجی

با بررسی سیره پیامبر اعظم(ص) در روابط خارجی و اقدامات دیپلماتیک در زمان ها و مکان های مختلف، می توان رفتارهای گوناگون را مشاهده کرد که هر کدام بر اساس اصول مشخّصی شکل گرفته، در جای معینی نیز به کارگرفته شده اند. همچنین برای اجرای آن، مکانیسم های خاص و روش های ویژه مورد استفاده رسول اعظم(ص) به کار برده شده است. مبانی رفتار پیامبر اکرم(ص) در روابط خارجی برگرفته از قرآن مجید است و مهم ترین اصول آن در عناوین زیر و به اختصار ذکر می شود.

1-3. اصل دعوت و جهاد

مسئله دعوت در آثار دینی مسلمانان از جایگاه والایی برخوردار است و یکی از مهم ترین عنصر در روابط خارجی اسلام به شمار می آید. در متون دینی آمده است که مسلمانان قبل از دعوت به توحید و نبوّت، حقّ نبرد با کافران را ندارند و فقها آن را به عنوان یک اصل مسلّم در فقه پذیرفته اند.2

در متون حدیثی، بابی به این موضوع اختصاص یافته و روایات فراوانی در اهمّیت دعوت و نحوه و کیفیت آن گردآوری شده است.3

پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز در روابط خارجی و برخورد با سران کشورها به اصل دعوت، ارزش و اهمّیت فوق العادّه داده و آن را همواره به عنوان اوّلین و مهم ترین مبنای روابط خارجی خویش قرار داده است.

امام علی(ع) در روایتی می فرماید:

«هنگامی که پیامبر مرا به یمن فرستاد، فرمود: یا علی! اگر خداوند یک نفر را به دست تو هدایت کند، بهتر از تمام آن چیزی است که آفتاب بر آن می تابد.»4

از نامه هایی که به سران کشورهای جهان، توسط پیامبر(ص) فرستاده شده است، به خوبی اهمّیت دعوت، در روابط خارجی آن حضرت روشن می گردد؛ به طور مثال رسول خدا(ص) در نامه ای به کسرا، پادشاه ایران زمین چنین می آورد:

«به نام خداوند بخشنده مهربان، از محمّد بن عبدالله رسول خدا به خسرو پرویز، بزرگ پارس: درود و ایمنی عذاب بر کسانی که پیرو هدایت گردند، به خدا و فرستاده او ایمان آور که آفریدگاری جز خدای یگانه بی همتا نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست. من تو را به سوی خدا دعوت می کنم؛ زیرا که من پیامبر خدا بر همه مردمان هستم تا زنده دلان را هشدار دهم و کلمه عذاب بر کافران مسلّم گردد و از این رو، اسلام آور تا ایمن مانی؛ چنان که ایمان نیاوردی، بی گمان گناه همه مجوسان برگردن تو خواهد بود.»5

و نامه ای دیگر به پادشاه روم می نویسد:

«به نام خداوند بخشنده و مهربان از محمّد رسول الله

بنده و فرستاده خدا بر هرقل بزرگ روم، درود بر کسی که راه هدایت در پیش گیرد؛ امّا بعد! من، تو را به سوی دین اسلام دعوت می کنم، اسلام آور تا ایمن مانی6، اگر اسلام آوری خداوند به تو پاداش خواهد داد؛ وگرنه گناه همه رومیان را به گردن خواهی داشت.» و سپس آیه مباهله را ذکر می کند.7

در آن روز، روم و ایران دو ابر قدرت مطرح بودند.8 نبیّ گرامی(ص) چنین امپراتورانی را قاطعانه به اسلام دعوت می کند، این مطلب در وهله اوّل، بیانگر اهمّیت و جایگاه ویژه دعوت در سیره سیاسی پیامبر(ص) در روابط خارجی می باشد؛ ضمن اینکه این نامه ها، قواعد و شیوه های دعوت، مبانی و اصول دعوت و همچنین مراحل دعوت را به ما می آموزد. نکته ای که در نامه های پیامبر(ص) به چشم می خورد، این است که دریافت دعوت دو مرحله دارد.

الف) تبلیغ مسالمت آمیز؛

ب) برخوردی قهرآمیز و مسلّحانه با جلوگیری کنندگان از تبلیغ اسلامی.9

2-3. اصل نفی سبیل و عزّت اسلامی

یکی از اصولی که اساس و شالوده روابط خارجی پیامبر(ص) را تشکیل می داد و حضرت در گفتار و کردار خویش به آن تأکید می ورزید، اصلی است برگرفته از قرآن مجید آنجا که می فرماید: «هرگز خداوند راه تسلّط بر اهل ایمان را باز نگذاشته است.»10 بر اساس این اصل و قاعده، راه هر گونه نفوذ و سلطه کفّار بر جوامع اسلامی در حوزه های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی باید مسدود گردد. از نظر سیاسی، زیر بار تحت الحمایگی نرفتن، نفی ظلم و استبداد و استعمار، جایز نبودن مداخله بیگانگان در امور داخلی کشورهای اسلامی و تصمیم گیری های سیاسی مورد تأکید می باشد. بنابراین اصل نفی سبیل، بیانگر جنبه ایجابی و سلبی است که جنبه سلبی آن ناظر بر نفی سلطه بیگانگان بر سرنوشت سیاسی و اجتماعی مسلمانان و جنبه ایجابی آن، بیانگر وظیفه دینی امّت اسلامی در حفظ استقلال سیاسی و از میان برداشتن زمینه های وابستگی است.11

پیامبر رحمت و مهربانی(ص) در تمام عرصه های زندگی اجتماعی خویش، به ویژه در روابط خارجی به این اصل مهم و اساسی توجّه جدّی می نمود و آن را به عنوان یک مبنا و پایه در روابط خارجی در نظر می گرفتند.

سیره عملی و قولی پیامبر اکرم(ص) بارزترین گواه بر این مدّعاست. از آن حضرت نقل شده که فرموده اند:

«اسلام همیشه بر دیگر مکاتب و ملل برتری دارد و هیچ چیزی بر اسلام برتری ندارد و کافران مانند اموات، نه مانع ارث می شوند و نه ارث می برند.»12

از این حدیث به خوبی استنباط می شود که آن حضرت هیچ گاه راضی به سلطه کفّار بر مسلمانان نبوده و تسلّط غیر مسلمان را بر مسلمان در هیچ عرصه ای نمی پذیرفتند.

3-3. اصل صلح و هم زیستی مسالمت آمیز

از نظرگاه قرآن مجید، در آیات متعدّد خداوند همواره مؤمنان را به صلح و هم زیستی مسالمت آمیز فرا خوانده و از دشمنی و کینه توزی آنان را بر حذر داشته، شاهد مثال ما در سوره بقره، آیه 208 است که می فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیطانِ إِنَّهُ لَکمْ عَدُوٌّ مُبین؛ 13 ای کسانی که ایمان آورده اید! همگی به صلح و هم زیستی مسالمت آمیز در آیید و از گام های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمن آشکار است.»

به علاوه در آیات قرآن و روایات، سیره و رفتار پیامبر اکرم(ص) نیز بر صلح و هم زیستی مسالمت آمیز تأکید دارد؛ چنان که آن حضرت برای ایجاد انگیزه در مخالفان برای مذاکره و توافق های اصولی و کشاندن آنان برای مذاکره، هرگز توافق های جزیی را در مورد قدر مشترک ها نادیده نمی انگاشت؛ زیرا به خوبی می دانست که دست یافتن به تمامی اهداف و توافق ها در یک مرحله، خود مانع بزرگ پیشرفت مذاکرات و ادامه روابط است؛ ولی دست یابی به توافق های نسبی و کم اهمّیت تر می تواند آغازی بر توافق ها و حتّی همکاری های مهم تر و اصولی تر باشد.14 در شریعت اسلام، مهم ترین شیوه حلّ اختلاف در امور داخلی و بین المللی دولت اسلامی، بهره گیری از شیوه ای مسالمت آمیز است و به لحاظ تاریخی نیز پیامبر(ص) در حلّ و فصل اختلاف ها از شیوه هایی چون مذاکره و بحث تاریخ اسلام از قبیل «منشور مدینه» در آغاز هجرت و ورود پیامبر(ص) به مدینه و انعقاد پیمان دفاعی و بی طرفی قبایل مختلف و انعقاد صلح حدیبیّه و مذاکره با هیئت مذهبی مسیحیان نجران، نمونه بارز این مطلب است.15

4. ابزار سیره پیامبر(ص) در روابط خارجی

پیامبر اکرم(ص) نیز برای تحقّق آرمان های اساسی اسلام، در روابط خارجی خویش از راهبردهای متعدّدی بهره می جست و ابزارهای گوناگونی را به کار می بستند که به اختصار می توان به چند مورد آنها اشاره کرد.

1-4. مذاکره با سفیران و نمایندگان

مذاکره در روابط خارجی پیامبر اکرم(ص) و سیره سیاسی آن حضرت، از اهمّیت قابل توجّهی برخوردار بوده است. در اهمّیت مذاکره در سیره رسول خدا(ص) همین بس که ایشان سفیران و نمایندگانی را به ممالک غیراسلامی گسیل می داشت و آنان را وامی داشت تا مذاکره را مقدّم بر شیوه های خشونت آمیز بدارند.16

از جمله وظایف مهمّ سفیران پیامبر(ص) در مواردی، مانند دعوت به اسلام، مذاکره صلح و ترک مخاصمه با دشمن، مذاکره در مورد انعقاد قراردادهای مربوط به غرامت و امضای آنها، مذاکره در جهت ایجاد حسن تفاهم و جلب دوستی و انعقاد پیمان همکاری در زمینه های مختلف با کشور محلّ مأموریت بوده است.

2-4. تألیف قلوب

یکی از تکنیک های مؤثّر در اجرای سیاست خارجی برای تحقّق اهداف و تأمین منافع، استفاده از ابزارهای اقتصادی و مالی است. در این راستا دولت استفاده کننده از این ابزار، تلاش می نماید که دیگر دولت ها و ملّت ها را به تغییر در سیاست های خارجی شان وادار نماید. بهره گیری از این ابزار به عصر کنونی در روابط خارجی منحصر نیست؛ بلکه در گذشته نیز دولت ها سعی کرده اند از این طریق، دیگران را وادار به تسلیم در مقابل خواسته های خود کنند.17

پیامبر گرامی(ص) در روابط خارجی خود از ابزار اقتصادی نیز برای دعوت و هدایت مردم به دین مبین اسلام با عنوان تألیف قلوب استفاده می نمود و در موارد متعدّدی از این ابزار اقتصادی برای گسترش و توسعه اسلام بهره جسته و به رغم مخالفت دیگران در این جهت سرمایه گذاری کرد؛ مثلاً در جنگ طائف، غنائم را به تازه مسلمانان بخشیدند.18

3-4. اعزام مبلّغان و ارسال پیام

در عرصه روابط خارجی، فعّالیت ها به حوزه مذاکرات و چانه زنی محدود نمی شوند؛ بلکه همواره تلاش بر آن است که از راه تبلیغات و فعّالیت های فرهنگی، رفتارهای طرف مقابل را تحت تأثیر قرار داده و رفتارهای مطلوب را در آنها شکل دهند.

به همین دلیل یکی از ابزارهای روابط خارجی، از حیث فرهنگی و تبلیغاتی رسول خدا(ص) اعزام مبلّغان و دعوت کنندگان و فرستادن پیام به بزرگان قبایل و سران کشورها بود که این تبلیغات به شیوه های زیر انجام می پذیرفت.

الف) تماس مستقیم با افراد سران و هیئت هایی که برای انجام مناسک حج به مکه آمدند. پیامبر(ص) به رغم کارشکنی ها و آزار مشرکان، این شیوه را به کار می بستند و پیام و رسالت خویش را ابلاغ می نمودند که با این روش، پیام به گوش افراد اقصا نقاط دنیا می رسید؛

ب) هجرت دو نوبته مسلمانان به حبشه که انگیزه و ماهیت آن جنبه تبلیغی داشت؛

ج) اعزام شخصیت های برجسته مسلمان، مانند معاذ بن جبل به یمن، علی(ع) به یمن و. ..؛

د) اعزام هیئت های تبلیغی، مانند هیئت هایی که به یمن، نجد و رجیع فرستادند.19

ایشان در کنار اعزام مبلّغان، به ارسال پیام ها و نامه ها به سران قبایل و دولت های دیگر اهتمام جدّی داشتند؛ به گونه ای که ایشان نامه ها و پیام های متعدّدی به سران قبایل، کشورها و رهبران ادیان و مذاهب فرستادند. برخی مورّخان این نامه ها را بیش از 300 مورد دانسته اند.20

4-4. جنگ

در حقوق بین الملل، به برخورد میان دو یا چند دولت که در آن نیروهای مسلّح طرفین درگیر اقدامات خشونت آمیز گردند، جنگ تعریف می شود. هر چند این تعریف شامل جنگ میان افراد و قبایل نمی شود؛ چون مصداق دولت نیستند؛ ولی از آنجا که از دیرباز جنگ و گریز وجود داشته، بنابراین می توان تعریف فوق را با عدم ذکر نام دولت به اصطلاح امروزی ما، به حاکمیت های قرون گذشته نیز تعمیم داد و بر اساس آن، رفتار مبتنی بر جنگ پیامبر عظیم الشأن(ص)را مورد بحث و بررسی قرار داد. 21

پیامبر مکرّم(ص) هر چند در ابلاغ رسالت خود، اصل را بر دعوت مسالمت آمیز گذارده بودند؛ امّا در پاره ای از مواقع، به سبب شرایط خاصّ سیاسی و اجتماعی، شیوه مسالمت آمیز دعوت آن حضرت، به جنگ و شیوه قهرآمیز منجر می شد، مانند رفتار پیامبر(ص) در قبال سران مشرکان قریش که به مخالفت شدید با آن حضرت برخاسته بودند. با بررسی و کنکاش در آیات، می توان دریافت که این رفتار، رفتار دفاعی بود نه تهاجمی و ماجراجویانه؛ زیرا پیامبر اکرم(ص) در طول سیزده سال اقامت در مکه، از اصل دعوت بهره گرفت و در این راه با توجّه به آزار و اذیت های مشرکان از شیوه جنگی استفاده ننمود. بعد از بیعت، بخشی از مردم مدینه در عقبه اولی و ثانی و هجرت به مدینه و نیرومند شدن مسلمانان از سوی خداوند، دستور مقابله با کفّار قریش و استفاده از رفتار مبتنی بر دفاع دریافت گردید و با نزول آیه «أُذِنَ لِلَّذینَ یقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیر؛22 به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است؛ زیرا مورد ظلم قرار گرفته اند و البتّه خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست.» اذن و رخصت دفاع و مقابله با دشمنان اسلام به جنگ جویان داده شد؛ زیرا طبق این آیه، آنان از دشمن سخت ستم کشیده و ظلم دیده بودند. به هر حال از آیات قرآن کریم چنین استفاده می شود که جنگ در مکتب اسلام تجویز شده و پیامبر اکرم(ص) نیز آن را به عنوان یک رفتار در روابط خارجی پذیرفته و از آن بهره جسته است؛ ولی با شرایط و قواعد خاصّی، مانند وجه قتال با مشرکان و کفّار که مقید به جهاد فی سبیل الله است؛ جهاد با کسانی که معترض و مهاجمند. با آنان بایستی جنگ و جهاد کرد تا شاید دشمنان و محاربان به تفاهم و پذیرفتن دعوت اسلامی گرایش یابند.

پی نوشت ها:

1. نظام بین المللی محیطی است که در آن واحدهای سیاست بین المللی عمل می کنند؛ به طوری که رفتارها، جبهه گیری ها و نیات و خواسته های واحدهای مزبور در آن تأثیر می پذیرد. اصول سیاست خارجی در روابط بین الملل، عبداللّهی، قوام، انتشارات سمت، ص 27 سال 1370.

2. طوسی، ج 5، ص 265 و ص520؛ ابن حلّی، 1411 ق، ج 2، ص 12.

3. کلینی، 1367، ج 5، ص 36.

4. همان، ص 28.

5. احمدی میانجی، 1419ق، ج 2، ص 316؛ ابن کثیر، 148، ج 4، ص 306.

6. مجلسی، ج2،ص386، احمدی میانجی، ج 2، ص39.

7. سوره آل عمران (3)، آیه 64.

8. شکوری، 1376، ص 31.

9. ر.ک. همان، ص 322.

10. سوره نساء (4)، آیه 141.

11. سجادی، مقاله، ش 15، ص 173.

12. شیخ صدوق، 404 آق، چ 2، ج 4، ص 324.

13. سوره بقره (2)، آیه 208.

14. عمید زنجانی، 1379، ص274.

15. موسوی، 1384، ص92.

16. سجّادی، مقاله، س 5، ش 20، ص 175.

17. قوام، ص207.

18. ابن هشام، 1341، ج2، ص324.

19. موسوی، 1384، ص101.

20. میانجی، 1363،ص5.

21. شیرخانی، مقاله، دعوت و جنگ و صلح در قرآن، جمله علوم سیاسی، ص 4، ش 15، ص 187.

22. سوره حج (22)، آیه 39.

دکتر علی اکبر عباسی

صدرالله زین العبادی